E keqja është, me përjashtime të rralla, se njëlloj si çmimet private në letërsi, ashtu edhe ato kombëtare jepen në baza nepotike, klanore, tarafesh, duke promovuar, në të vërtetë, antivlera dhe duke e shkallmuar edhe atë sistem të brishtë vlerash në letërsi që ka mundur të ndërtohet këto tridhjetë vjet tek ne. Juritë e këtyre çmimeve (në përgjithësi, sepse nuk mund të mohoen edhe shembuj të shkëlqyer) janë, jo vetëm të paafta dhe aspak të përgjegjshme për detyrën e rëndësishme që kanë, por edhe maskiliste.
Intervistoi: Elida Domi
Zonja Meksi, jeni shkrimtare dhe përkthyese e veprave të shkrimtarëve të mëdhenj të letërsisë botërore. Ky raport krijimi a ka ndryshuar ndër vite? Tani që jeni shkrimtare profesioniste, në ç’plan qëndron përkthimi letrar te ju?
Ndonëse kam shkruar që herët, sidomos libra për fëmij
ë dhe të rinj, vitet ’90 më kanë gjetur më tepër si përkthyese letrare. Më pas, ky raport është përmbysur. Sidomos, viteve 2000 dhe ca më shumë, dhjetëvjeçarin e fundit, krijimtaria origjinale ka marrë më tepër rëndësi, duke më kthyer në shkrimtare profesioniste, që do të thotë se aktiviteti im kryesor është shkrimi i përditshëm. Por pikërisht tani, kur krijimtaria ime zinte vendin kryesor në raportin krijimtari origjinale – përkthim letrar, iu përkushtova kryeveprës së Marquez-it “100 vjet vetmi”. Për ta përfunduar, dua të them që, ndonëse janë në një raport vijueshmërisht të ndryshueshëm si, krijimtaria origjinale, ashtu edhe përkthimi letrar, duke qenë një krijimtari e mirëfilltë, kanë një rëndësi shumë të madhe për mua. Dhe praktikisht nuk i ndaj dot.
Vepra juaj është vlerësuar me çmime letrare në Shqipëri dhe jashtë saj. Vitin që kaloi romani juaj i fundit “Diktatori në kryq” njohu disa vlerësime: u shpall romani më i mirë për vitin 2019 nga Bukinist, mori çmimin e romanit më të mirë në Panairin kombëtar të Librit në Fier, për të kulmuar me çmimin kombëtar të romanit më të mirë 2019 dhënë nga Ministria e Kulturës. Çfarë roli, mendoni, kanë çmimet letrare në zhvillimet e letërsisë?
Kanë rol të rëndësishëm, mendoj; më së pari në vlerësimin dhe dhënien e një lloj dinjiteti për mjeshtërinë e shkrimtarit. Përveç kësaj, çmimet letrare promovojnë veprën që nderohet me to. Dhe ç’është më e rëndësishmja, ndërtojnë sistemin e vlerave në letërsinë shqipe dhe orientojnë drejt lexuesin në morinë e botimeve.
E keqja është, me përjashtime të rralla, se njëlloj si çmimet private në letërsi, ashtu edhe ato kombëtare jepen në baza nepotike, klanore, tarafesh, duke promovuar, në të vërtetë, antivlera dhe duke e shkallmuar edhe atë sistem të brishtë vlerash në letërsi që ka mundur të ndërtohet këto tridhjetë vjet tek ne. Juritë e këtyre çmimeve (në përgjithësi, sepse nuk mund të mohoen edhe shembuj të shkëlqyer) janë, jo vetëm të paafta dhe aspak të përgjegjshme për detyrën e rëndësishme që kanë, por edhe maskiliste. Ndryshe, si mund të shpjegohet që çmimi i sivjetshëm kombëtar për romanin, dhënë nga Ministria e Kulturës, ishte i pari që i jepet një shkrimtareje grua këto tridhjetë vjet? Andaj edhe e quajta këtë çmim për romanin tim, homazh për kontributin e jashtëzakonshëm të zonjave të letrave shqipe. Gjithsesi, mendoj se diçka ka filluar të ndryshojë pozitivisht në këtë drejtim. Gjykoj si shumë të rëndësishëm zhvillimin e panaireve të librave nëpër rrethe, përpos atij kombëtar në Tiranë dhe përzgjedhjet që bëjnë në prurjet e letërsisë së një viti me anë të çmimeve që kanë krijuar dhe japin. Siç është rasti i Panairit Kombëtar të Librit në Fier që ju përmendët.
Në librin tuaj me ese “Leximi i ndaluar dhe shkrimet e fshehura”, në esenë që mban këtë titull, keni folur për vetminë e individit në kohën e diktaturës, për leximin e librave të ndaluar dhe për atë lloj krijimtarie larg shtampave të realizmit socialist, që qarkullonte fshehurazi. Çfarë roli luajtën ato në atë kohë dhe a kishin vlera letrare?
Ishin kohëra shumë të vështira, që tani duken të pabesueshme edhe për ne që i jetuam. Jetonim brenda një bote të vogël me dyer të ngallmuara, ku mbizotëronte moskomunikimi i frikshëm, hipokrizia e skajshme, frika dhe terrori që kishin mbërthyer tërë jetën tonë, ku edhe vetë thelbi i leximit të lirë ishte krim. Vetmia e individit në këtë lloj bote ishte e paimagjinueshme sot. Dhe për ne, fëmijët, adoleshentët, të rriturit më pas në atë botë, leximi i ndaluar, leximi i librave që, me shumë mund, ia dilnim t’i siguronim nën dorë, duke vënë në besë njëri-tjetrin, fshehurazi dhe me frikë të madhe në zemër, u shndërrua në mikun e vërtetë dhe në komunikimin tonë të vetëm në kohërat e vetmisë, kur miqtë dhe shokët kishin frikë dhe stepeshin të flisnim dhe bisedonin. Sepse siç thotë Dekarti: “Leximi i librave është sikundër një bisedë me njerëzit më të ndershëm të shekujve të shkuar, që janë autorët e tyre”. Me botët e pafundme që na zbulonte dhe me lirinë e tyre, leximi i këtyre librave të ndaluar ishte mekanizmi që e nxiti shpirtin tonë të mekur të gjallërohej, të merrte energji, të jetonte dhe të kërkonte pastaj të vërtetat brenda mendimit tonë. Sot nuk di ta them me siguri se ç’vlerë letrare kishin poezitë që shkruheshin fshehurazi dhe qarkullonin nën dorë, sigurisht larg modeleve të metodës së realizmit socialist, tregimet e fshehta, ndonje roman apo përkthim i librave të ndaluar. Di të them vetëm se, me anë të tyre, ne ia dolëm, jo vetëm të kishim një jetë shpirtërore të pandryshkur, e cila valviste një flamur lirie të vetin, por edhe të komunikonim me njëri-tjetrin në kushtet e një trysnie të përbindshme, dhe të kishim fenë tonë: besimin e krijimit letrar, i cili na ndihu të mbanim gjallë aftësitë tona krijuese.
Jeni shprehur se keni shkruar dhe botuar që e vogël. Si ka lindur te ju shkrimtarja? Si edukim? Si vokacion? Po dashuria ndaj gjuhës?
Po, ashtu është. Në klasën e dytë të fillores, kam shkruar një vjershë për pranverën e cila u ekspozua në stendën e klasës, ndërsa në moshën 12 vjeçare, në revistën “Yllkat” u botua tregimi im i parë “Erida dhe lulet”.
Thuhet se shkrimtari lind dhe unë i besoj fort kësaj. Mendoj se ka nisur shumë herët, si një proces i pandarë i cili, gjykoj zanafillën e ka patur te leximi im i pandalshëm që “përpinte” gjithçka që më dilte përpara, pa asnjë lloj kriteri që kur lexova vetë e pavarur nga leximi prindëror në moshën pesë vjeçare “Xinxifillon” e Kutelit. Por edhe dëshira, po aq e madhe, për t’i ndarë me të tjerët mrekullitë e leximit. Me siguri kjo më zhvilloi imagjinatën, sepse edhe përrallat që kisha dëgjuar apo lexuar, i shndërroja në të tjera përralla të pafundme që ua rrëfeja shoqeve të mia të vogla mbrëmjeve të stërgjata të verës në bregdetin e Vlorës, ku shkonim për pushime te gjyshërit, dhe ku unë u ktheva në “heroinën “e tyre për shumë vera radhë. Dashuria për shqipen m’u ngulit nga ime ëmë, mësuese e gjuhës shqipe, e cila e kishte traditë në familje nga gjyshi i saj, Papa Isai, i cili kish hapur shkolla shqipe në krahinën e Myzeqesë dhe ishte, po ashtu, përkthyes në shqip i Shkrimeve të Shenjta. Ajo kujdesej shumë që unë t’i përzgjidhja fjalët, dhe sidomos t’i rendisja bukur në ndërtimin e fjalive.
Mbaj mend që, kam qenë si e magjepsur nga fjalët, dhe lojërat e mia të parapëlqyera ishin ato me bashkime gërmash të rastësishme të shkruara në copa letre, për të dëgjuar tingëllimin e fjalës që rezultonte, qoftë edhe e pakuptimtë. Shqipja është një gjuhë e mrekullueshme, e zhdërvjellët, e punueshme, e manovrueshme, njëlloj si greqishtja e lashtë, me të mund të bësh çamçakëza gjuhësor. Nuk kam rreshtur së adhuruari gjuhën tonë, kam kohë që e kam shpallur veten “Shërbestare” të saj. Dhe nuk lodhem duke dhënë kontributin tim në pasurimin e saj. U përkas atyre shkrimtarëve që punojnë shumë me gjuhën. Nuk e përdor atë thjesht për hir të gjuhës, por që e zhben thurimën e saj për ta ribërë në funksion të tekstit që ndërton. Dhe kjo është kaq shumë pasuruese për shkrimtarin dhe gjuhën!
Mendoni se ka ngjashmëri mëmësia me shkrimësinë? Jeni ndjerë më e lulëzuar si shkrimtare duke qenë edhe nënë? Lidhja me birin tuaj të vetëm është shumë e fortë dhe kjo tanimë ka vite që është bërë publike. Po lidhja e tij me mjeshtërinë tuaj?
Mendoj ka shumë ngjashmëri. Nukli është krijimi. Ne shkrimtarët jemi si demiurgët, krijojmë botë; ne nënat jemi si perënditë, krijojmë bijtë tanë. Ndihem shumë e plotësuar si krijuese, në të dyja rastet. Sigurisht jam fatlume që kam krijuar, mbi të gjitha, tim bir. Po, kemi një lidhje dhe plotësi të madhe që mendoj e kanë shumë nëna me bijtë e tyre, pavarësisht sa e shprehin. Marini dhe unë e shprehim me gjithçka bëjmë. Im bir i është përkushuar karrierës diplomatike, por është edhe pjesë e rëndësishme e procesit tim letrar. Ai është, jo vetëm lexuesi i parë i çdo gjëje që shkruaj, por edhe gjatë shkrimit, sidomos të romaneve, e kam të nevojshme t’ia tregoj ngjarjen përpara se ta shkruaj. Rrëfimi përpara shkrimit, më ndihmon ta krijoj atë. Marini më dëgjon, më jep ndonjë mendje a me pyetjet që më bën, më nxit të zhvilloj atë që do hedh më pas në kompjuter.
Për ta detajuar, jeni më e realizuar si grua, si nënë, apo si shkrimtare dhe përkthyese?
Vokacioni im është krijimi letrar, por familja që kam krijuar është boshti i jetës sime. Një individ mund të zhvillohet dhe të lulëzojë edhe pa krijuar familje, sigurisht, por për mua është liman mbrojtës, është siguri, paqe, aq sa mund të ketë paqe në këtë botë të trazuar. Jeta e një krijuesi është fort e tallazitur, vetmia e mjeshtërisë së tij shpesh krijon ankthe, pasiguri, frikëra të gjithfarëllojshme. Ndjeshmëria e tij e madhe ia bën të vështirë pranimin e botës kështu siç është. Unë kapem fort pas familjes për t’i përballuar të gjitha këto. Dhe bëj shumë për të. Kujdesem për gjithçka. Them se jam e realizuar, edhe si grua, edhe si nënë.
Vepra juaj si thelb ka kujtesën njerëzore. Ç’është kujtesa për ju? Nga ana tjetër, ju kanë quajtur shkrimtare të dashurisë dhe vdekjes. Ç’është dashuria? Po vdekja?
Shumë e saktë, është ndoshta tipari më i qenësishëm i veprës sime letrare. Unë besoj fort se kujtesa është thelbi i identitetit njerëzor, pa të jemi asgjë. Edhe koha universale, së bashku me kohën e mëvetësishme të personazheve të mi, elemente të rëndësishëm të shkrimësisë sime, janë në funksion në kujtesës. Madje, vetëm nëpërmjet një kujtese mitike, siç ishte ajo e gjarprit totem të Ilirisë, kam mundur të ndërtoj rrëfimin tepër të vështirë te romani “Mallkimi i priftëreshave të Ilirisë” – një metafiksion historiografik, që më mori rreth tetë vjet punë – lashtësinë dhe epikën e njërës prej periudhave më të ndritura të Ilirisë nën mbretërimin e Teutës, por edhe më e padokumentuara historikisht, dhe e mbuluar nga mjegulla e thellë.
Dashuria, në të gjitha format e shfaqjes së saj, është ndjenja më e çmuar e qenies njerëzore. Dhe më e fuqishmja. Vepra ime është ushqyer, jo me dashurinë e paqtë, jo me dashurinë e lulëzuar, të qetë, të ëmbël, të llojit të filmave romantikë “U dashuran, u martuan dhe bënë shumë fëmijë”; por me dashurinë e penguar, të thyer, të vështirë, të pamundur, tragjike… Aty është forca e vërtetë e saj, përpjekja për të triumfuar me çdo kusht, madje edhe mbi vdekjen. Njëlloj, edhe vdekja është shumë intriguese me karakterin e saj të fuqishëm, të mistershëm, të pashmangshëm, të përjetshëm, të befasishëm dhe tmerrues… Është fenomen, është e kundërta e jetës, por edhe ndjesi, përfytyrim, madje thuhet që njeriu mendon më shumë për vdekjen duke jetuar, sesa për jetën vetë. Ndryshe nga përfytyrimi popullor që e paraqet si një plakë të skërmitur, apo si skelet njeriu me kosë në dorë, unë e kam personazh në formën e një gruaje shumë të bukur, sensuale deri në magji dhe pa moshë, e cila është aq tërheqëse, sa gjithkush mund të bëhet pre e lehtë e pushtetit të saj, pothuaj magjik. Cili shkrimtar nuk do të tundohej të shkruante për të?
Keni futur një risi në paraqitjen e librave tuaj, e cila edhe në botë është disi e rrallë. Në kopertinë është fotografia juaj artistike në një rol që përkon me titullin apo historinë që shpalos libri në fjalë. Cili është qëllimi i këtij modeli?
Që kur jam njohur së pari me veprën e mrekullueshme të Amelie Nothomb-it, jam dashuruar me kopertinat e saj. Autorja shfaqet në to me imazhin e saj, duke luajtur një rol protagonisteje të librit. Magjepsëse. E kam parë edhe te shkrimtarë të tjerë, por Nothomb-i spikat me tepër. Jam munduar ta praktikoj edhe vetë në librat e mi dhe do ta shpjegoj përse. Librat që shkruaj, edhe kur kanë sfond historik, janë fiksione, trillime të miat, në rastin më të mirë, trillime historiografike. Lexuesi, mendoj, kur sheh vetëm emrin e autorit mbi kopertinë, është më dyshues se sa kur sheh vetë imazhin e shkrimtarit që i servir si të vërtetë trillin e tij. Gjykoj që lidhja e besimit lexues-autor është më e fortë kësisoj. Në mos, është më intriguese, më grishëse historia e tij e “veshur”me imazhin e vetë artistik. Një lloj aktori që “luan” përpara lexuesit potencial një pjesëz të teatrit që shtrihet në libër. Lexuesi e ka përpara shkrimtarin edhe pa nisur ta lexojë librin, është si një lloj takimi me të, por mbase edhe diçka më shumë. Nuk është punë e lehtë. Duhet menduar dhe realizuar që nga miniskenari imazhor, veshja, makiazhi, fotografia artistike. Por mendoj ka dhënë rezultatin e duhur. Është një aventurë e bukur që ndiej se më ka lidhur më shumë me lexuesin tim.
Keni patur dilema kur keni rivalizuar me emra të mëdhenj përkthyesish?
Në vitin ‘91 u botua “Dashuria në kohërat e kolerës”, një nga romanet madhështore të Garcia Marquez-it, të cilin e përktheva nga origjinali në moshën 28 vjeçare, së bashku me përshtypjet e takimit tim në Barcelonë me shkrimtarin e madh, si pasthënie e romanit. Ishte një fenomen botimi, pasi shtëpia botuese “Naim Frashëri” hodhi në treg 30 mijë kopje, të cilat u shitën vetëtimë. Kritika e kohës foli për një shqipërim të shkëlqyer dhe unë u bëra një përkthyese shumë e njohur. Kisha përkthyer edhe autorë të tjerë përpara, sidomos një nga klasikët franceze, A. Dumas me “Tre muskëterët”, i cili, gjithashtu ishte një roman tejet i shitur.
Nuk kam rivalizuar me asnjë përkthyes të madh apo të vogël gjatë karrierës sime shumë të gjatë si përkthyese letrare. Nëse i referoheni përkthimit të kryeveprës së Marquez-it “100 vjet vetmi”, botuar më 2019 nga Onufri, me përkthimin tim nga origjinali, ju kujtoj se përkthimi i mëparshëm i kësaj vepre nga një përkthyes i njohur i gjermanishtes, dhe mik imi, ka qenë, siç jam shprehur publikisht, një “aksident” në karrierën e tij të shkëlqyer prej përkthyesi. Sepse, jo vetëm u përkthye nga një gjuhë e dytë, pra jo nga origjinali, por edhe në kushte jo të favorshme shëndeti të përkthyesit.
Dilema dhe mëdyshje të mëdha kam patur kur më është propozuar ta shqipëroj këtë kryevepër të letrave botërore. Ndonëse jam përkthyesja zyrtare e Marquez-it në shqip (e aprovuar nga agjencia e të drejtave të tij letrare), ndonëse e njoh në çdo gërmë veprën e tij dhe kam përkthyer katër vepra të rëndësishme të autorit, ndonëse kam një përvojë shumë të gjatë dhe të sukesshme në këtë mjeshtëri, sërish iu qasa me shumë frikë dhe përgjegjësi këtij libri të librave. Shqipërimi i tij tepër i kujdesshëm, më mori tre vjet punë të jashtëzakonshme.
Ju tërheq më shumë letërsia hispanike apo franceze?
Formimi im i parë bazohet te klasikët francezë, te letërsia franceze, por edhe te Faulkner-i, Stevenson-i etj. Studimet e mia universitare kanë qenë për filologji frënge. Dhe kam përkthyer autorë të mëdhenj të kësaj letërsie si Dumas, Duras, Yourcenar, Kundera etj. Por njohja e letërsisë hispanike në përgjithësi dhe hispanoamerikane në veçanti, sidomos veprat e boom-it të kësaj letërsie, që ndodhi aty rreth viteve ’60, dhe që rëndom, është quajtur letërsia e realizmit magjik, më dha shumë: së pari, më mahniti si lexuese, më pas, duke i shqipëruar shkrimtarët e mëdhenj të Amerikës Latine, kuptova se kjo letërsi më shkonte së brendshmi dhe mësova prej saj mjeshtërinë e shkrimësisë. Ajo çka shkruaj është e mbrujtur me këtë lloj letërsie. Mban vulën e saj.
Besoni më shumë në Zot apo në krijimin letrar?
Dikur shprehesha:“Nuk besoj në Zot, por frikën ia kam, feja ime është krijimi letrar” Sidomos, viti i zi që lamë pas, kur m’u desh të përballoja një sëmundje të rëndë, izolimin nga pandemia që ende s’ka përfunduar dhe humbjen e nënës, që më ka helmuar zemrën, më ka ndryshuar shumë. Kam mbetur gjallë nëpërmjet shkrimit, por kam kthyer sytë ndaj Zotit. Tani them: “Besoj në Zot dhe feja ime është krijimi letrar”.